Nazwa instytucji finansującej: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Informacja o finansowaniu lub dofinansowaniu zadania z budżetu państwa lub z państwowych funduszy celowych: Finansowanie ze środków budżetu państwa
Rodzaj dotacji budżetowej lub nazwa programu lub funduszu: Nauka dla Społeczeństwa II
Nazwa zadania/projektu: „Zesłańcza „edukacja”. Podręczniki Komitetu ds. Dzieci Polskich opracowane w latach 1943–1946”
Wartość finansowania lub dofinansowania i całkowita wartość zadania/projektu: 116 639,60 PLN
Kierownik zadania/projektu/autorzy projektu: dr hab. Tamara Graczykowska, prof. uczelni, graczyk@ukw.edu.pl
Nazwa jednostki realizującej zadanie/projekt: Wydział Językoznawstwa UKW
Okres realizacji: od 09.02.2024 do 09.02.2027
Nr umowy/decyzji: NdS-II/SP/0053/2024/01
Status zadania/projektu: realizacja zgodnie z umową
Obsługa administracyjno-finansowa zadania/projektu: Dział Nauki UKW
Krótki opis zadania projektu:

Projekt ma charakter interdyscyplinarny. Składa się z 3 części – Historia, Język, Ideologia – poświęconych odrębnym aspektom zesłańczej edukacji.

Historia – w tej części zostanie przedstawiony tragiczny los Polaków, mieszkańców wschodnich ziem II RP, wywiezionych po 1939 r. w głąb ZSRR. Wśród deportowanych było blisko 140 tysięcy dzieci, które wraz z dorosłymi musiały się mierzyć z głodem, chorobami, śmiercią oraz pracą fizyczną ponad ich siły. Mimo że w ZSRR formalnie gwarantowano prawo do nauki w języku ojczystym, w rzeczywistości nie istniała na zsyłce żadna szkoła ani klasa z polskim językiem wykładowym. Dzieci zmuszano do nauki w radzieckich placówkach, gdzie poddawane były stalinowskiej indoktrynacji, gdzie wyśmiewano Polskę, prześladowano patriotycznie nastawionych polskich uczniów.

Dużą rolę w zachowaniu polskości i edukowaniu najmłodszych odegrał Komitet ds. Dzieci Polskich, tzw. Kompoldiet (1943-1946). Niezależnie od  ideowego zaangażowania komunistycznego przyczynił się on do uruchomienia na zsyłce szkół z polskim językiem wykładowym. W ciągu 4 lat działalności Kompoldiet, mimo trudności i toczącej się wojny, opracował plany godzin lekcyjnych, 9 programów nauczania i 19 podręczników, w tym 10 do polskiego i literatury oraz 2 śpiewniki (łączny nakład 115 100 egz.). Projekt zakłada opracowanie wszystkich publikacji Komitetu.

Język – zasadniczym celem będzie zebranie, zbadanie i opisanie jednostek języka (na poziomie leksykalnym, składniowym, fleksyjnym, słowotwórczym), które wyróżniały polszczyznę podręczników na tle normy ogólnopolskiej kształtującej się na terenach etnicznych w omawianym okresie. Ta część projektu stanowi novum, ponieważ do tej pory nie były podejmowane badania językoznawcze nad publikacjami dla dzieci polskich zesłańców w ZSRR.

Ideologia – drugą, niemniej ważną kwestią, która również nie była do tej pory podnoszona, będzie analiza wydawnictw pod kątem zawartych w nich treści ideologicznych i mechanizmów propagandy. Szkoła polska dla dzieci zesłańców w ZSRR miała być powiązana z życiem społeczeństwa radzieckiego i krzewić ducha braterstwa, przyjaźni między narodem polskim i narodami ZSRR. Jej zasadniczym celem było wychowanie polskich patriotów, nienawidzących niemieckich okupantów, przyszłych budowniczych nowej, komunistycznej Polski, a uczniom wpajano uczucie wdzięczności dla ZSRR i Stalina.

Niemniej należy podkreślić, że działalność edukacyjna Kompoldietu w realiach „nieludzkiej ziemi” przyczyniła się do zachowania tożsamości narodowej. Polskie dzieci, praktycznie pozbawione edukacji od 1940 r., mogły się uczyć z polskich podręczników. Kolejne lata bez polskiej szkoły groziły zatraceniem mowy ojczystej, a książki w języku ojczystym umożliwiały podtrzymywanie ducha polskości, drukowane słowo polskie pozwalało przetrwać zesłanie i zachować wiarę w powrót do kraju.

Efektem badań będzie monografia, w której przedmiotem opisu będą m.in. tragiczne losy Polaków deportowanych w latach 40. w głąb ZSRR, ich walka o zachowanie polskości, opór wobec rusyfikacji i sowietyzacji oraz zesłańcza „edukacja”.